SAMEN LEVEN

Hoe gaan we om met complottheorieën?

Waarover gaat het?

Complottheorieën zijn van alle tijden. Vandaag zijn ze populairder dan ooit. Het aantal is sterk gestegen. Met de komst van de sociale media zien we steeds meer en meer amateuristische reportages en documentaires en ander videomateriaal dat de massa moet overtuigen van bepaalde waanzinnige ideeën en samenzweringstheorieën.[1] Los van de veelheid aan deze symptomen zijn er een aantal theorieën die vaak terugkeren. De theorie dat de overheid of de staat aanslagen zelf in scène zet en uitvoert, de theorie dat de overheid ons allen in de gaten houdt, dat joden alle overheden en bedrijven en rijkdommen beheren, de theorie van de Illuminati of dat wij door de overheid bewust vergiftigd worden door het voedsel en de lucht. Overheden en politici spelen vaak een belangrijke rol bij complottheorieën.  Bijna altijd gaat het over een machtsstructuur.

 

Een theorie waar de overheid een rol speelt en die vaak leeft bij heel wat jongeren met een islamitische achtergrond, is dat men bezig is met het ‘bestrijden’ van de islam en het ‘bekeren’ van moslims naar ongeloof, decadentie en atheïsme, onder andere door middel van de democratie, de evolutietheorie, naaktkunst en andere elementen die in de lessen soms aan bod komen en besproken worden.

 

Ook worden er heel wat complottheorieën verspreid rond het kolonialisme en de postkoloniale tijd, groomers (virtuele ronselaars) vallen de democratie aan. In de postkoloniale periode heeft het Westen ex-koloniale landen met geweld willen overtuigen van democratie. Bijvoorbeeld: Sadam Houssein werd gesteund door het Westen. Mensen zagen hem als symbool van wat het Westen wou. Democratie wordt door groomers gedemoniseerd door de wanpraktijken van een aantal grote westerse machten.

 

Omgekeerd verspreiden extreemrechtse partijen de complottheorie dat ‘de moslims het hier gaan overnemen’. Het boek Soumission van Michel Houellebecq[2] wordt vaak gebruikt als referentie.

 

Momenteel worden in de naweeën van de post-covidpandemie heel wat complottheorieën door verschillende radicale stromingen verspreid rond het machtsmisbruik van de overheid.

 

[1] Brecht Decoene, Achterdocht Tussen Feit En Fictie Kritisch Omgaan Met Complottheorieën (Brussel: Brussel Vubpress, 2016).

[2] Michel Houellebecq, Soumission (Paris: J’ai Lu, 2017).

[elementor-template id="4244"]

 

Wat is een complot ?

Een complot is een gecoördineerde onderneming door een kleine en vaak geheime groep, met het oog op het dienen van specifieke belangen. Het gaat dus over een samenzwering om de doelen van een selecte groep of geheim genootschap te bevorderen, ten koste van de kleinen, de zwakken, de hardwerkende massa …  Het kan gaan over de belangen van een groep mensen of sociale klasse, of de belangen van een ideologie of richtinggevend principe. Vaak is het complot, in de ogen van complotdenkers, ten nadele van het welzijn, de gezondheid, de vrijheid of veiligheid van de ‘gewone man’. 

[elementor-template id="4247"]

[elementor-template id="4250"]

 

Iedereen kan in complottheorieën geloven, doch er is wel een bepaald profiel van mensen die er vatbaar voor zijn: het zijn vaak meestal personen die geen vertrouwen hebben in macht; ze staan niet open voor argumenten; ze geloven vaak in meerdere theorieën tegelijk; hoe meer ze erover lezen, hoe meer ze erin geloven; ze gaan meestal uit van hun buikgevoel en niet van bewijzen; mensen halen vaak bewijzen door elkaar … ; een lichte meerderheid van de mensen heeft een laag opleidingsniveau en een lage sociale status ... 

 

[1] Brecht Decoene, Achterdocht Tussen Feit En Fictie Kritisch Omgaan Met Complottheorieën (Brussel: Brussel Vubpress, 2016).

[2] Michel Houellebecq, Soumission (Paris: J’ai Lu, 2017).

[3] Loïc Nicolas, “Wat Zijn Complottheorieën?”

[4] Brecht Decoene, Achterdocht Tussen Feit En Fictie

Welke kaders zijn van toepassing?

Uiteraard zijn kritisch denken en mediawijsheid hier op zijn plaats. Je kan hier aan werken in lessen geschiedenis, Nederlands , PAV , Actief Burgerschap , … Ook Stampmedia ontwikkelde een interessant lessenpakket rond complotdenken[1].

 

[1] StampMedia, “Complottheorieën - StampMedia,” Nieuws in de klas, n.d., https://www.nieuwsindeklas.be/aan-de-slag-met-nieuws-in-de-klas/lesmateriaal/complottheorieen-stampmedia/.

Hoe pedagogisch-didactisch aanpakken?

Het is belangrijk jongeren bewust te maken van de mechanismen van complottheorieën.  

[elementor-template id="4256"]

Wat zeggen de RAN-expert en de diversiteitsexperts van CEAPIRE?

Jongeren geloven uiteraard zelf wat ze willen, doch het is belangrijk de mechanismen die leiden tot complottheorieën te duiden. Complottheorieën ontstaan ook niet in een vacuüm.  Het geloof in samenzweringen is vaak een gevolg van een zekere ontevredenheid of ongerustheid, daarom is het belangrijk om geen simplistisch onderscheid te maken tussen de heldere, rationele denker met gezond verstand en de goedgelovige of krankzinnige complotdenker. Dat complottheorieën ontstaan in een bepaalde context, betekent wel dat je ze niet van de hand kan wijzen als geïsoleerde of ongevaarlijke fenomenen! We dienen daarom het kritisch denken bij jongeren te stimuleren. Belangrijk weetje is wel: ‘Iemand die gelooft in complottheorieën zal nooit aannemen dat het niet waar is’. De twijfel durven toelaten is het begin van alle wijsheid

 

Voorbeelden: 

 

  • Je kan vertrekken van een complottheorie en jongeren argumenten voor- en tegen laten formuleren om hen daarna in een groepsgesprek te laten proberen elkaar te overtuigen. 
  • De BBC heeft ook een aantal tools ontworpen om complottheorieën te ontleden ‘Anatomy of a killing’.
  • Stampmedia heeft een interessant lessenpakket hierrond ontworpen. 
  • Het boekje ‘Achterdocht tussen feit en fictie’ van Brecht Decoene geeft een duidelijk inzicht in het fenomeen van complotdenken. 

 

Het schema van multiperspectiviteit van Patist en Wansink, besproken op de RAN-meeting COVID-19 narratives that polarise van 10 december 2020 verklaart waarom iemand vatbaar is voor complottheorieën en hoe je hem/haar kan helpen om de dingen vanuit een ander perspectief te bekijken. Er loopt een dun lijntje tussen fake news en complottheorieën, het één is een gevolg van het andere. 

 

[1]  Brecht Decoene, Achterdocht Tussen Feit En Fictie

[2] BBC News, “Anatomy of a Killing - BBC News,” YouTube Video, YouTube, September 23, 2018, https://www.youtube.com/watch?v=4G9S-eoLgX4.

[3] StampMedia, “Complottheorieën

[4] Brecht Decoene, Achterdocht Tussen Feit En Fictie.

[5] Jaap Patist and Bjorn Wansink, “Lesgeven over Gevoelige Onderwerpen: Het Aangaan van Een Moeilijk Gesprek in de Klas,” Kleio 4 (2017): 44–47.

[6] RAN: Radicalisation Awareness Network, “COVID-19 Narratives That Polarise” (RAN: Radicalisation Awareness Network, 2020), https://ec.europa.eu/home-affairs/sites/homeaffairs/files/what-we-do/networks/radicalisation_awareness_network/about-ran/ran-c-and-n/docs/ran_paper_covid-19_stories_that_polarise_20201112_en.pdf.

europe logo white

THE E-LEARNING TOOL

EUROGUIDE EU flag

This project is co-funded by the Internal Security Fund of the European Union – GA N° 871038