SAMEN LEVEN

Hoe gaan we om met fake news en complottheorieën ten gevolge van COVID-19?

Waarover gaat het?

Ook de COVID-19 pandemie zorgt voor heel wat complottheorieën die alom verspreid worden bij verschillende groeperingen ter linker- en ter rechterzijde van het politieke spectrum. 

Online extreemrechtse narratieven gekoppeld aan de coronacrisis.

  • Globalisme als oorzaak, nationalisme als oplossing’

Er wordt opgeroepen tot het sluiten van grenzen. Open grenzen worden als deel-oorzaak gezien van het uitbreken van corona. Er wordt schuld gelegd bij de politici die globalisme bevorderen. “De grootste leugen die ons de komende maanden zal worden verteld, is dat dit niet had kunnen worden voorkomen.” De Nederlandse extreemrechste organisatie Erkenbrand spreekt uit dat individualisme, globalisme en open grenzen nu nare consequenties zullen hebben; “Dan zal pas blijken hoe zeer het multiculturele programma van de afgelopen decennia de sociale cohesie heeft uitgehold. Een pandemie is een harde leerschool. De eerste les is dat nationalisme mensenlevens redt.” Er wordt gepleit voor het voortaan produceren van noodzakelijke goederen binnen eigen grenzen. 

  • Alternatieve informatiestromen

Er vinden discussies plaats over het narratief dat de overheid de bevolking niet juist informeert. Zo benoemt de voorman van de Belgische ‘Schild en Vrienden’, Dries van Langenhove, zijn pagina als “een heel belangrijke manier om de juiste informatie tot bij het volk te krijgen, én om bepaalde informatie – die wordt achtergehouden door de politiek – via insiders tot bij het publiek te krijgen.“. Er gaan ook beschuldigingen rond over dat de overheid de dreiging van het coronavirus overdrijft, om mensen bang te maken. Mensen komen immers in opstand tegen het geglobaliseerde bestuur.

  • Ook kritiek op ‘te zwak optreden overheid’

Er wordt opgeroepen tot sterker handelen. Dit was te zien bij het sluiten van scholen en na toespraken van politici over het afroepen van een algemene lockdown. Erkenbrand beschrijft hoe China in hun ogen goed gehandeld heeft: “China heeft dan ook een regering die in de eerste plaats het eigen volk dient.” Een ander bespreekt dat een nadeel van de democratie is dat er langzaam gehandeld wordt in noodsituaties: “… het probleem is dat deze inertie ons in West-Europa wordt verkocht als ‘inspraak’, ‘gelijkwaardigheid’ enzovoorts. En velen geloven het.” De Europese Unie krijgt eveneens verwijten van te weinig doen: “Nu we eindelijk eens echt een eengemaakte aanpak nodig hebben voor een acuut probleem, hoor je de E.U. niet.”

  • Anti-multiculturalisme narratieven

Er worden berichten gedeeld over mensen met een migratieachtergrond die zich asociaal gedragen, zoals door te plunderen of zich niet aan de ‘social distancing’ te houden en dit te koppelen aan migratieachtergrond.  Er wordt ingespeeld op de angst dat vluchtelingen corona gaan meebrengen. Hiernaast is er kritiek op de ontwikkelingshulp die Nederland verleent nu de Nederlandse samenleving zelf in zwaar weer zit: “En wij zitten hier met een tekort aan mondkapjes, aan tests, dreigen er tekorten aan medische hulpmiddelen en medicijnen. KNETTERGEK!”. In België gaat een verhaal rond over een Turkse firma die een opdracht voor mondkapjes gekregen heeft van België, en België probeert op te lichten met het verhaal “dat de mondmaskers in Italië zouden zijn blijven hangen.” In België zouden volgens nieuwsplatform Sceptr al een maand geleden al mondkapjes besteld zijn voor AZC’s.

  • ‘Een kans voor revolutie’

Rechts-extremisten zien een potentiële instorting van de samenleving als een moment om toe te slaan. Sommige rechts-extremisten willen in de chaos hun kans grijpen voor ‘virus en parasieten-bestrijding’.

  • Lichtpuntje voor extreemrechts

De NVU viert een potentiële geboortegolf over negen maanden. Ook vieren ze dat een noodopvang voor vluchtelingen nu niet doorgaat. 

Online extreemlinkse narratieven gekoppeld aan de coronacrisis. 

  • ‘Kapitalisme is de oorzaak, solidariteit de oplossing’

De schuld voor hoe zwaar de (eventuele) impact van de COVID-19-pandemie gaat worden, wordt gelegd bij het huidige kapitalistische systeem, wat de zorg niet goed geregeld heeft. “Kapitalisme is het virus en onze collectieve macht en solidariteit zouden het medicijn moeten zijn.” Er wordt opgeroepen niet alleen voor je eigen land/belang te gaan, maar corona wereldwijd samen en solidair te bevechten. 

  • Kritiek op ‘economie boven gezondheid’

Er heerst een beeld dat de huidige regeringsaanpak economie en bedrijven boven de belangen van werknemers en de volksgezondheid zet. Socialisme.nu deelt een bericht over stakende Italianen die protesteren tegen tekortkomende maatregelen van hun werkgever: “Italiaanse arbeiders laten ons zien hoe dat moet, door te staken tegen een politiek die winst boven mensenlevens plaatst.” 

  • Kritiek op ‘achterlaten van mensen’

Er is kritiek op het niet helpen van vluchtelingen, daklozen en gevangenen. Er wordt geklaagd over het feit dat mensen met geld zichzelf kunnen redden, en armere mensen niet. “De rijken redden zich wel. Zij trekken zich terug in hun buitenhuis of bunker en kopen de zorg die ze nodig hebben, terwijl werkende mensen die de komende maanden op het verkeerde moment het coronavirus oplopen zich niet kunnen veroorloven verlofdagen op te nemen. Er wordt ook met wantrouwen gekeken naar potentiële economisch zware tijden: “After the war against the virus, we will be asked to participate in the war to restart the economy, and the cannon fodder will once more be the working class. … When it does, we will present the bill to those who are making profits from this crisis – and they will pay a high price!” 

  • Anarchisten willen een lockdown zonder overheidsdwang

Anarchisten willen een lockdown, maar niet door de overheid ingevoerd. “Mensen hebben gegronde redenen de overheid niet te vertrouwen waar het om onze vrijheid gaat. Ik wil de lockdown daarom niet van staatswege afgedwongen zien, maar vanuit de maatschappij zelf doorgevoerd zien worden. Een lockdown from below, zogezegd.”

  • ‘Een kans voor revolutie’

Radicale marxisten hopen dat deze crisistijd een radicale verandering, een klassenstrijd, zal brengen. “Maar te midden van die gruwel heeft het kapitalisme zijn eigen grafdelver gecreëerd: de werkende klasse, die onder haar leiding alle armen en onderdrukten kan verenigen. Als de arbeiders eenmaal in beweging komen, zal geen enkele kracht op aarde in staat zijn hen tegen te houden.”

  • Lichtpuntje voor extreemlinks

Corona wordt beschreven als een potentieel ‘tipping event’ wat kan leiden tot een betere toekomst met gemeenschapszin, en een besef dat de mensheid met haar huidige productie en handel steeds vaker ‘tipping events’ gaat meemaken. No border netwerk hoopt dat mensen die nu hamsteren, nooit meer neerkijken op mensen die vluchten voor oorlog en honger.

Online gewelddadig salafistische narratieven gekoppeld aan de coronacrisis.

  • Het coronavirus is een straf van God’

Het coronavirus wordt gezien als een straf voor de zonden van de mens. “We kunnen lang blijven speculeren over de oorzaken van het coronavirus, maar er is een onomstotelijke oorzaak aan te wijzen waar wij het allen over eens moeten zijn. Het zijn onze zonden.” Een prediker waarschuwt ‘tirannen en onrechtplegers’. Zij moeten er volgens hem altijd rekening mee houden dat Allah kan straffen: “Hij is tot alles in staat!”

  • ‘Een straf voor boerkaverbod en extreemrechts’

Een prediker zegt dat ook Europese landen gestraft worden met corona. “Europese landen waar extreemrechtse partijen de angst voor de islam zouden voeden. Ook het zogeheten ‘boerkaverbod’ wordt door hem aangehaald, alsmede dat islamitische predikers ‘de mond wordt gesnoerd’.”

  • ‘Coronamaatregelen in strijd met Sharia’

Een prediker spreekt uit dat elk land dat bijeenkomsten in moskeeën verbiedt, een ‘afvallig’ land is. Hij bepleit eerst plaatsen waar ‘decadentie en lust’ heersen te sluiten. Over Marokko zegt hij dat het land te sterke maatregelen neemt, die niet aan de sharia-wetgeving voldoen.

  • Negatief reisadvies voor Europa vanuit IS voor haar aanhangers.

IS roept haar aanhangers op niet naar Europa af te reizen, en voor diegene die er al zijn, om niet te vertrekken. Ze gebruiken hiervoor vaak een uitspraak van de Profeet Mohammed: “Healthy should not enter the land of the epidemic and the afflicted should not exit from it.”

  • Niet samen bidden met ongelovigen’

Sommige predikers veroordelen samen te bidden met ‘ongelovigen’; het navolgen van de christenen zou leiden tot verlies in het hiernamaals ondanks goede intenties. “Waarschuw jullie naasten dat zij niet mogen meedoen met deze vernietigende oproep die de mensen alleen maar meer in problemen brengen.”

  • Lichtpuntje: toestemming om de pandemie in China te vieren.

Predikers hebben een fatwa uitgevaardigd, waardoor het toegestaan is de pandemie in China te vieren. “They [the Chinese] have declared a resounding war and they killed, slaughtered, imprisoned, and oppressed the Uyghurs and non-Uyghur Muslims. They are the enemies of Allah and are Buddhists and communists. The non-Muslim Chinese people are either Buddhists or communists.” De pandemie zou een straf voor China zijn voor hun behandeling van moslims. “They [the Chinese government] destroyed the mosques and changed them to places of dancing, vices and insolence, they tramped upon the Qur’an and burned them, and transgressed upon the honor and raped the women,” “the revenge from God came against these criminals and he sent upon them the deadly coronavirus.”

Welke kaders zijn van toepassing?

Uiteraard zijn kritisch denken en mediawijsheid hier op zijn plaats. Je kan hier aan werken in lessen Geschiedenis, Nederlands , PAV , Actief burgerschap , … Ook Stampmedia ontwikkelde een interessant lessenpakket rond complotdenken.

Hoe pedagogisch-didactisch aanpakken?

De grens tussen complotdenken en fake news is bij de post-COVID-19-narratieven flinterdun. We verwijzen daarom naar de tools uit voorgaande items. Hieronder kort de tips m.b.t. fake news en complottheorieën. 

 

 Fake news

 

1. Stel de volgende vragen:

  • Wie creëerde en verspreidde de informatie?
  • Welke type boodschap wordt gebruikt? 
  • Wie zijn de ontvangers van de boodschap?

 

2. Controleer de bronnen

Gebruik hiervoor het 10-stappenplan van Stamp Media:

  1. Lees verder dan de titel
  2. Check de auteur
  3. Check de bron
  4. Check de datum
  5. Waar komt het artikel vandaan?
  6. Check de links
  7. Is het satire?
  8. Denk aan je eigen vooroordelen
  9. Praat erover. Vraag het aan de expert. 
  10. Kijk naar signalen (Anonieme auteur, veel uitroeptekens, veel hoofdletters …)


3. Controleer het beeldmateriaal

Voor meer informatie over hoe om te gaan met fake news, lees casus 5.3:  ‘Hoe gaan we om met jongeren die in fake news geloven’ 

 

Complotdenken

Hieronder de mechanismen van complottheorieën

 

  • De filterbubbel
  • Google suggests
  • Cognitieve dissonantie
  • Confirmation bias
  • Fictie
  • Religie
  • De Gemeenschap
  • Het Scheermes van Ockham

 

Voor meer informatie over hoe om te gaan met complottheorieën, lees casus 5.4:  ‘Hoe gaan we om met complottheorieën?’

Wat zeggen de RAN-expert en de diversiteitsexperts van CEAPIRE?

Jongeren geloven uiteraard zelf wat ze willen, doch het is belangrijk de mechanismen die leiden tot complottheorieën te duiden. Complottheorieën ontstaan ook niet in een vacuüm. Het geloof in samenzweringen is vaak een gevolg van een zekere ontevredenheid of ongerustheid, daarom is het belangrijk om geen simplistisch onderscheid te maken tussen de heldere, rationele denker met gezond verstand en de goedgelovige of krankzinnige complotdenker. Dat complottheorieën ontstaan in een bepaalde context, betekent wel dat je ze niet van de hand kan wijzen als geïsoleerde of ongevaarlijke fenomenen! We dienen daarom het kritisch denken bij jongeren te stimuleren. Belangrijk weetje is wel: ‘Iemand die gelooft in complottheorieën zal nooit aannemen dat het niet waar is’. De twijfel durven toelaten is het begin van alle wijsheid

Voorbeelden: 

  • Je kan vertrekken van een complottheorie en jongeren argumenten voor-en tegen laten formuleren om dan daarna in een groepsgesprek te laten proberen elkaar te overtuigen. 
  • De BBC heeft ook een aantal tools ontworpen om complottheorieën te ontleden ‘Anatomy of a killing’.[1]
  • Stampmedia heeft een interessant lessenpakket hierrond ontworpen.[2]
  • Het boekje ‘Achterdocht tussen feit en fictie’ van Brecht Decoene geeft een duidelijk inzicht in het fenomeen van complotdenken.[3]

Het schema van multiperspectiviteit van Patist en Wansink[4], besproken op de RAN-meeting COVID-19 narratives that polarise[5] van 10 december verklaart waarom iemand vatbaar is voor complottheorieën en hoe je hem/haar kan helpen om de dingen vanuit een ander perspectief te bekijken. Er loopt een dun lijntje tussen fake news en complottheorieën, het één is een gevolg van het andere. 

De diversiteitsexperts waarschuwen ook voor het toenemende aantal antivaxers bij jongeren door het toedoen van fake news en complotdenken op sociale media.

Omwille van de vele vragen bij jongeren rond COVID-19, ontwikkelde het GO! Koninklijk Atheneum Antwerpen in samenwerking met viroloog Pierre Van Damme een project van jongeren voor jongeren: ‘Een COVID-19-vaccin in mijn lijf?!’. Er wordt een lessenpakket ontwikkeld, dat zich richt op drie domeinen: 

  1. Het wetenschappelijke

Tijdens en na de lessen hebben de leerlingen van zesde jaar wetenschappen een uitvoerig onderzoek gedaan over virussen en vaccins. Via workshops zullen ze hun kennis delen met de andere leerlingen op school en over het onderwerp in gesprek gaan. Medewerkers van StampMedia verwerken hun tips in korte onlinefilmpjes die daarna verspreid worden.

  1. Het menswetenschappelijke

De leerlingen Humane Wetenschappen onderzoeken de impact van de COVID-19-pandemie op het psychisch, sociaal en maatschappelijk welzijn. Ook zij zullen hun inzichten delen met andere jongeren.

       3. Het levensbeschouwelijke

Tijdens de levensbeschouwelijke vakken worden eventuele religieuze motieven om zich niet te laten vaccineren besproken. Het debat wordt aangegaan rond fake news en complotdenken.

[1] BBC News, “Anatomy of a Killing – BBC News,” YouTube Video, YouTube, September 23, 2018, https://www.youtube.com/watch?v=4G9S-eoLgX4.

[2] StampMedia, “Complottheorieën – StampMedia,” Nieuws in de klas, n.d., https://www.nieuwsindeklas.be/aan-de-slag-met-nieuws-in-de-klas/lesmateriaal/complottheorieen-stampmedia/.

[3] Brecht Decoene, Achterdocht Tussen Feit En Fictie Kritisch Omgaan Met Complottheorieën (Brussel: Brussel Vubpress, 2016).

[4] Jaap Patist and Bjorn Wansink, “Lesgeven over Gevoelige Onderwerpen: Het Aangaan van Een Moeilijk Gesprek in de Klas,” Kleio 4 (2017): 44–47.

[5] RAN: Radicalisation Awareness Network, “COVID-19 Narratives That Polarise” (RAN: Radicalisation Awareness Network, December 2020), https://ec.europa.eu/home-affairs/sites/homeaffairs/files/what-we-do/networks/radicalisation_awareness_network/about-ran/ran-c-and-n/docs/ran_paper_covid-19_stories_that_polarise_20201112_en.pdf.

europe logo white

THE E-LEARNING TOOL

EUROGUIDE EU flag

This project is co-funded by the Internal Security Fund of the European Union – GA N° 871038